ملاحظات انرژیک، بستری برای همکاری و رقابت ایران و عربستان
ملاحظات انرژیک، بستری برای همکاری و رقابت ایران و عربستان
چهارشنبه 5 تیر 1392
در روابط ایران و عربستان از نیمه دوم قرن بیستم تابه‌حال وجه رقابت‌آمیز غلبه داشته است. رقابت آنها در خاورمیانه، خلیج فارس، جهان عرب و اسلام، و در سطح نظام بین‌الملل، ابعاد همکاری‌جویانه کمتری را به یاد می‌آورد. این دو کشور بازیگرانی هستند که هرگز نمی‌توانند نقش و نفوذ یکدیگر را در راهبرد کلان خود نادیده بگیرند. ایران به‌منزله دروازه ورودی کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز برای عربستان است و عربستان نیز خود را دروازه ورود ایران به کشورهای عربی و آفریقایی می‌داند و رفتار متقابل آنها بر امنیت ملی‌شان تأثیرگذار است. با نگاهی گذرا به مواضع چند دهه اخیر ریاض می‌توان دریافت که اتخاذ این‌گونه سیاست‌ها با سیاست‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی همسو نبوده است و منافع ایران (به‌ویژه در روند صلح خاورمیانه و تشکیل حکومت خودگردان، تحولات لبنان، روابط با مصر و اردن و موضوع طالبان، بهار عربی و بحران سوریه) به شکلی متفاوت با عربستان تعریف شده است. آنچه درحال‌حاضر می‌تواند تحولی در افق روابط دو کشور ایجاد کند، اعتمادسازی متقابل آنها در منطقه است. این دو کشور ناگزیر باید در راستای کنترل بحران‌ها در خاورمیانه و رفع هرگونه رقابت حاصل از این بحران‌ها تعامل کنند تا در این فضا به منافع متوسط خود دست یابند.
با انقلاب ایران، واگرایی در روابط با عربستان ظهور دوچندان یافت. در جریان حمله عراق به ایران، عربستان سعودی با تمام امکانات مالی و نفتی خود از عراق پشتیبانی کرد؛ ازجمله: با تحمل ضرر 230 میلیارد دلاری در سال‌های 1979 تا 1981 قیمت هر بشکه نفت را هیجده دلار یعنی چهار دلار کمتر از قیمت خام پایه تعیین کرد. این در حالی بود که ایران در آن زمان به‌شدت به درآمدهای نفتی نیاز داشت.
با شروع تحریم‌های گسترده علیه صنعت نفت ایران، براساس گزارش اوپک، عربستان به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده در چهارچوب این سازمان، روزانه بیش از ده میلیون بشکه نفت تولید می‌کند که این بیشترین آمار در طی سه دهه گذشته و 22 درصد بیش از آمار ارائه‌شده در اواخر سال 2010 است. این درحالی است که صادرات ایران براساس آماری که بلومبرگ منتشر کرده است، پس از اعمال تحریم، از متوسط 3/2 میلیون بشکه در روز در سال 2011 کاهش چشمگیری به ارزش 133 میلیون دلار در روز داشته است (براساس متوسط قیمت 60/110 دلار در هر بشکه برای نفت خام سنگین آسیا). در دوره تشدید تحریم‌ها، ایران به‌دلیل نیاز به منابع مالی، طرفدار افزایش قیمت و کاهش تولید بوده است.
براساس پیش‌بینی مؤسسه سرمایه‌گذاری جدوه عربستان، با توجه به افت تولید نفت خام عربستان و کاهش میانگین قیمت آن، درآمدهای نفتی این کشور در سال جاری کاهش می‌یابد، اما بودجه آن همچنان با مازاد رو‌به‌رو خواهد بود. طبق این ارزیابی، درآمدهای نفتی این کشور در سال ٢٠١٣ نیز به سطحی پایین‌تر از ٣١٧ میلیارد دلار در سال ٢٠١١ می‌رسد، اما این رقم همچنان بالاتر از ٢١٥ میلیارد دلار در سال ٢٠١٠ و ١٦٣ میلیارد دلار در سال ٢٠٠٩ خواهد بود.
واگرایی بر اثر کاهش هزینه امنیت تقسیم‌شده میان اعضای هر اتحادی به‌وجود می‌آید. دولت‌های عضو باید بتوانند از نوعی تعادل میان امنیت، رفاه اقتصادی و استقلال عمل برخوردار گردند. واگرایی زمانی تشدید می‌شود که نسبت مطلوبیت نهایی عضویت در اتحادها به استقلال عمل کمتر باشد. از این منظر، افزایش درآمد اعضای اوپک به‌لحاظ ژئوپلیتیک به نفع برخی کشورها نخواهد بود. عربستان می‌تواند با نفت کمتر از هشتاد دلار هزینه‌های داخلی‌اش را تأمین کند، اما بزرگ‌ترین رقیبش یعنی ایران حتی با نود دلار نیز دچار مشکل خواهد شد؛ به نفع عربستان نیست که قیمت نفت بالا برود و این برای ایران وضعیتی بالعکس دارد. به‌این‌ترتیب، سطح واگرایی اعضای اوپک مشخص می‌گردد.
ازسوی‌دیگر، اوپک به‌عنوان نهادی که می‌کوشد حداقل در سطح مناسبات انرژیک همگرا عمل کند، بستری است که با کاهش روند تحریم‌های نفتی ایران می‌تواند سطح نزدیکی را به حد متوسط خود بازگرداند. هرچند همگرایی در معنای حداکثری، فرایندی است که در آن، وفاداری (تعهدات) از طرف مرکزی به طرف مرکز دیگری معطوف می‌گردد و مستلزم مؤلفه‌های اقتصادی، سیاسی و حقوقی مشترک است، در بستر پرتنش منطقه خاورمیانه، گسترش منازعه، تهدید امنیت ملی، سیل آوارگان و خطرهای قومی ـ مذهبی داخلی، و خطوط مرزی واقعیت‌هایی هستند که همچنان عربستان را به تأمل درخصوص راهبردها و راهکارهای خود علیه ایران وامی‌دارند. چنانکه ذکر شد، علی‌رغم درآمد هنگفت این کشور و مازاد تراز تجاری آن، اگر سند چشم‌انداز 2025 عربستان سعودی را آنچنانکه در محافل سیاستگذاری این کشور طرح شده است مطالعه کنیم، مشاهده می‌شود. براساس این سند، عربستان هنوز به نفت وابسته است و قیمت آن برای استراتژی توسعه کشور بسیار اهمیت دارد.
«ایران و عربستان می‌توانند در مسائل بزرگی مانند: امنیت خلیج فارس نقش مثبتی را ایفا کنند.» این بخشی از اظهارات اخیر معاون وزیر خارجه عربستان سعودی است که در واکنش به نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری ایران اعلام نمود. امنیت خلیج فارس شبکه‌ای به‌هم‌پیوسته از امنیت ملی کشورهای حاشیه آن، عدم مداخله در مسائل کشورهای همسایه، حفظ موازنه قدرت منطقه‌ای، امنیت انرژی در حوزه تولید و توزیع و مناسبات قدرت‌های فرامنطقه‌ای است.
نظر شما