داعش ریشه‌ای سنتی، روشی مدرن؛ با مدرنیته علیه مدرنیسم
داعش ریشه‌ای سنتی، روشی مدرن؛ با مدرنیته علیه مدرنیسم
شنبه 15 آذر 1393
اگرچه دیدن تصاویر قتل، کشتار و یکه‌تازی گروه‌های افراطی و تروریستی که منجربه تکه‌پاره شدن دولت‌های رسمی عراق و سوریه شده است، در قرن 21 سخت و عجیب می‌نمایاند، اما باید پذیرفت که این واقعیت امروز خاورمیانه است؛ منطقه‌ای که استعداد ویژه‌ای برای ظهور و گسترش اتفاقاتی از این دست در آن دیده می‌شود. خاورمیانه با تنوع خاص مذهبی و نژادی به‌مثابه یک موزائیک فرهنگی قلمداد می‌شود که ساخت قدرت و سیستم حکمرانی در آن از دیرباز محل مناقشه و اختلاف‌نظر بوده است و از محل همین مناقشات و کشمکش‌ها بود که داعش سر برآورد و توانست بر مناطقی از عراق و سوریه تسلط یابد. اگرچه تجربه گروه‌هایی مثل القاعده و جبهه النصره در سال‌های اخیر پیشروی کشورها و دولت‌های منطقه است، اما پدیده داعش، پدیده‌ای ویژه و منحصربه‌فرد تلقی می‌شود که دلایل و زمینه‌های ظهور و گسترش آن نیاز به مطالعه و بررسی جدی و بیشتری دارد.
سؤال اصلی در اینجا این است که داعش چیست؟ از کجا آمده و چگونه به مسئله اصلی خاورمیانه تبدیل شده است و نهایتاً آینده آن چه می‌شود؟ اگر بنیادگرایی را به‌مثابه یک ایدئولوژی درنظر بگیریم که در شرایط موجود به‌دنبال پاسخی به بحران هویت و یافتن راهکاری برای برون‌رفت از وضع نامطلوب و ناپسند ایجادشده در عصر مدرن است، داعش به‌خوبی توانسته است از این ایدئولوژی بهره گیرد و با اعتراض شدید به وضعیت حاکم بر منطقه به‌دنبال گسترش ایدئولوژی خود و تشکیل حکومت مطابق با معیارهای مدنظر خود است که برای رسیدن به این هدف تقریباً از «همه گزینه‌های ممکن» استفاده می‌کند. آنها اسلام سلفی را علم کرده‌اند و با سنت اسلام سلفی خواهان بازگشت به قبل و اسلاف پیشین و زدودن مظاهر مدرن از چهره اسلام هستند. حتی بسیاری از دستورات دینی را بدعت می‌پندارند و چهره‌ای خشک و خشن از اسلام نقاشی کرده‌اند و با نگرشی «سیاه» یا «سفید» از ابزار ایجاد ترس و خشونت به‌عنوان یک گزینه مطلوب استفاده می‌کنند. درواقع آنها برای بازگشت به قبل و تبیین تئوری اسلام سلفی خود دربرابر جهانی شدن مقاومت می‌کنند و از آنجایی که دربرابر رشد فزاینده اطلاعات و گسترش ارتباطات نمی‌توانند مقاومت موفقیت‌آمیزی داشته باشند و دچار شکست می‌شوند روی به خشونت می‌آورند. با نگاهی به تنوع مذهبی و مناطقی که داعش در آنها فعالیت می‌کند بیشتر به این پی می‌بریم که ارتباط داعش با آنها این استعداد را دارد که منجربه خشونت و درگیری شود هرچند در پاره‌ای از مناطق امکان همراهی و همنوایی با این گروه نیز وجود دارد.
اما آنچه داعش را از بسیاری از گروه‌های بنیادگرا و تندرو متمایز می‌سازد روش‌های مورد استفاده این گروه برای پیشبرد اهداف خود است. داعش در مقایسه با گروه‌های همنوع بیشترین استفاده را از ابزارها و فرصت‌های جهانی شدن برای گسترش مرام خود دارد. درواقع می‌توان گفت آنها با ابزارهای مدرن علیه خود مدرنیته و مدرنیسم به پا خواسته‌اند و با مبانی فکری و عقیدتی سنتی و پیشامدرن ابزارهای مدرن و پسامدرن را برای تبیین آن به‌کار گرفته‌اند. اگرچه گروه داعیه‌دار دولت اسلامی عراق و شام رشد سریع خود در عراق و سوریه را ازطرق گوناگونی همچون استعداد ویژه این مناطق برای همراهی با گروه‌های بنیادگرا، همراهی و همکاری بازماندگان بعثی عراق، بهره‌گیری از فرصت پیش‌آمده در بهار عربی و خیزش عمومی اعراب، حمایت کشورهای خارجی، عضوگیری از دیگر کشورها حتی در غرب، کسب توان نظامی با کمک کشورهای عربی و غربی و توان اقتصادی که به مدد فروش نفت مناطق تصرفی حاصل شده است و موارد متعدد دیگری از این قبیل کسب کرده است، اما آنچه بیش از همه به رشد داعش و گسترش آن کمک کرده؛ شگرد رسانه‌ای این گروه تروریستی است. داعش حضوری فعال در رسانه‌ها دارد و در شبکه‌های اجتماعی ازقبیل فیس‌بوک، توئیتر، یوتیوب و... با به اشتراک گذاشتن اخبار، تصاویر و ویدئوهای خود دامنه رسانه‌ای وسیع و گسترده‌ای را برای خود رقم زده است. حضور تبعه‌های کشورهای مختلف در این گروه و اخبار منتشرشده از آنها در رسانه‌ها باعث شده پیگیری اخبار آنها و توجه به اتفاقات و اقدامات صورت‌گرفته توسط داعش همواره این گروه را در صدر اخبار رسانه‌ها نگه دارد.
اهمیت استفاده از تبلیغات و رسانه‌ها برای داعش به‌حدی است که در بین هیئت‌های هشت‌گانه اجرایی که زیرنظر شورای داعش فعالیت می‌کنند دو «هیئت اطلاع‌رسانی» و «هیئت رسانه‌ای» وجود دارد که اولی به گردآوری اطلاعات می‌پردازد و دومی وظیفه فعالیت رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی را برعهده دارد. در میان گروه‌های بنیادگرا و افراطی که معمولاً سر ناسازگاری با دنیای مدرن و مدرنیته دارند ازنظر نگاه به ارتباطات و رسانه‌ها و تبلیغات، داعش یک پدیده خاص و استثنا محسوب می‌شود. آنها با استفاده از این امکان رسانه‌ای و تبلیغاتی موجی از رعب و وحشت را راه‌اندازی می‌کنند و با ایجاد یک فضای روانی به نفع خود از این فضا برای پیشبرد اهداف نظامی و فراهم نمودن زمینه برای تسهیل در پیشروی و گسترده نمودن مناطق تحت سلطه خود استفاده می‌کنند.
اما سرانجام داعش چه خواهد شد؟ و آینده این گروه چگونه رقم خواهد خورد؟ پیش‌بینی آینده این گروه البته کاری سخت و عجولانه است، اما می‌توان به این اشاره کرد که هرچند ایجاد ائتلاف برای مبارزه با داعش به رهبری آمریکا ممکن است این تصور را ایجاد نماید که آمریکا و کشورهای همسو به‌دنبال ریشه‌کن کردن داعش در منطقه هستند، اما به‌نظر می‌رسد برخورد دوگانه با پدیده تروریسم و گروه‌های تکفیری در منطقه ازسوی کشورهای هم‌پیمان غربی و عربی نمی‌تواند منجربه ریشه‌کن ساختن این پدیده و در اولویت اول داعش شود. اگر بپذیریم که داعش یک تهدید علیه نفوذ ایران و تهدیدی برای امنیت کشورهای متحد ایران در منطقه است در این صورت وجود آن لازم و ضروری تلقی می‌شود، اما مادامی‌که پیشروی و زیاده‌خواهی این گروه دامن متحدان غربی و عربی را در منطقه بگیرد و به اصطلاح وارد حیات‌خلوت آنها شود باید برای مهار آن چاره‌اندیشی کرد، اما به‌نظر می‌رسد فعلاً سناریوی موجود و مطرح برای داعش ازطرف حامیانش استقبال از وجود و حضور یک داعش تضعیف‌شده و قابل کنترل اما در دسترس در منطقه است تا به‌عنوان یک ابزار و آلترناتیو هر وقت که لازم باشد آن را علم کرده و به اقدامات و تغییرات لازم دست بزنند.
سؤال اصلی در اینجا این است که داعش چیست؟ از کجا آمده و چگونه به مسئله اصلی خاورمیانه تبدیل شده است و نهایتاً آینده آن چه می‌شود؟ اگر بنیادگرایی را به‌مثابه یک ایدئولوژی درنظر بگیریم که در شرایط موجود به‌دنبال پاسخی به بحران هویت و یافتن راهکاری برای برون‌رفت از وضع نامطلوب و ناپسند ایجادشده در عصر مدرن است، داعش به‌خوبی توانسته است از این ایدئولوژی بهره گیرد و با اعتراض شدید به وضعیت حاکم بر منطقه به‌دنبال گسترش ایدئولوژی خود و تشکیل حکومت مطابق با معیارهای مدنظر خود است که برای رسیدن به این هدف تقریباً از «همه گزینه‌های ممکن» استفاده می‌کند. آنها اسلام سلفی را علم کرده‌اند و با سنت اسلام سلفی خواهان بازگشت به قبل و اسلاف پیشین و زدودن مظاهر مدرن از چهره اسلام هستند. حتی بسیاری از دستورات دینی را بدعت می‌پندارند و چهره‌ای خشک و خشن از اسلام نقاشی کرده‌اند و با نگرشی «سیاه» یا «سفید» از ابزار ایجاد ترس و خشونت به‌عنوان یک گزینه مطلوب استفاده می‌کنند. درواقع آنها برای بازگشت به قبل و تبیین تئوری اسلام سلفی خود دربرابر جهانی شدن مقاومت می‌کنند و از آنجایی که دربرابر رشد فزاینده اطلاعات و گسترش ارتباطات نمی‌توانند مقاومت موفقیت‌آمیزی داشته باشند و دچار شکست می‌شوند روی به خشونت می‌آورند. با نگاهی به تنوع مذهبی و مناطقی که داعش در آنها فعالیت می‌کند بیشتر به این پی می‌بریم که ارتباط داعش با آنها این استعداد را دارد که منجربه خشونت و درگیری شود هرچند در پاره‌ای از مناطق امکان همراهی و همنوایی با این گروه نیز وجود دارد.
اما آنچه داعش را از بسیاری از گروه‌های بنیادگرا و تندرو متمایز می‌سازد روش‌های مورد استفاده این گروه برای پیشبرد اهداف خود است. داعش در مقایسه با گروه‌های همنوع بیشترین استفاده را از ابزارها و فرصت‌های جهانی شدن برای گسترش مرام خود دارد. درواقع می‌توان گفت آنها با ابزارهای مدرن علیه خود مدرنیته و مدرنیسم به پا خواسته‌اند و با مبانی فکری و عقیدتی سنتی و پیشامدرن ابزارهای مدرن و پسامدرن را برای تبیین آن به‌کار گرفته‌اند. اگرچه گروه داعیه‌دار دولت اسلامی عراق و شام رشد سریع خود در عراق و سوریه را ازطرق گوناگونی همچون استعداد ویژه این مناطق برای همراهی با گروه‌های بنیادگرا، همراهی و همکاری بازماندگان بعثی عراق، بهره‌گیری از فرصت پیش‌آمده در بهار عربی و خیزش عمومی اعراب، حمایت کشورهای خارجی، عضوگیری از دیگر کشورها حتی در غرب، کسب توان نظامی با کمک کشورهای عربی و غربی و توان اقتصادی که به مدد فروش نفت مناطق تصرفی حاصل شده است و موارد متعدد دیگری از این قبیل کسب کرده است، اما آنچه بیش از همه به رشد داعش و گسترش آن کمک کرده؛ شگرد رسانه‌ای این گروه تروریستی است. داعش حضوری فعال در رسانه‌ها دارد و در شبکه‌های اجتماعی ازقبیل فیس‌بوک، توئیتر، یوتیوب و... با به اشتراک گذاشتن اخبار، تصاویر و ویدئوهای خود دامنه رسانه‌ای وسیع و گسترده‌ای را برای خود رقم زده است. حضور تبعه‌های کشورهای مختلف در این گروه و اخبار منتشرشده از آنها در رسانه‌ها باعث شده پیگیری اخبار آنها و توجه به اتفاقات و اقدامات صورت‌گرفته توسط داعش همواره این گروه را در صدر اخبار رسانه‌ها نگه دارد.
اهمیت استفاده از تبلیغات و رسانه‌ها برای داعش به‌حدی است که در بین هیئت‌های هشت‌گانه اجرایی که زیرنظر شورای داعش فعالیت می‌کنند دو «هیئت اطلاع‌رسانی» و «هیئت رسانه‌ای» وجود دارد که اولی به گردآوری اطلاعات می‌پردازد و دومی وظیفه فعالیت رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی را برعهده دارد. در میان گروه‌های بنیادگرا و افراطی که معمولاً سر ناسازگاری با دنیای مدرن و مدرنیته دارند ازنظر نگاه به ارتباطات و رسانه‌ها و تبلیغات، داعش یک پدیده خاص و استثنا محسوب می‌شود. آنها با استفاده از این امکان رسانه‌ای و تبلیغاتی موجی از رعب و وحشت را راه‌اندازی می‌کنند و با ایجاد یک فضای روانی به نفع خود از این فضا برای پیشبرد اهداف نظامی و فراهم نمودن زمینه برای تسهیل در پیشروی و گسترده نمودن مناطق تحت سلطه خود استفاده می‌کنند.
اما سرانجام داعش چه خواهد شد؟ و آینده این گروه چگونه رقم خواهد خورد؟ پیش‌بینی آینده این گروه البته کاری سخت و عجولانه است، اما می‌توان به این اشاره کرد که هرچند ایجاد ائتلاف برای مبارزه با داعش به رهبری آمریکا ممکن است این تصور را ایجاد نماید که آمریکا و کشورهای همسو به‌دنبال ریشه‌کن کردن داعش در منطقه هستند، اما به‌نظر می‌رسد برخورد دوگانه با پدیده تروریسم و گروه‌های تکفیری در منطقه ازسوی کشورهای هم‌پیمان غربی و عربی نمی‌تواند منجربه ریشه‌کن ساختن این پدیده و در اولویت اول داعش شود. اگر بپذیریم که داعش یک تهدید علیه نفوذ ایران و تهدیدی برای امنیت کشورهای متحد ایران در منطقه است در این صورت وجود آن لازم و ضروری تلقی می‌شود، اما مادامی‌که پیشروی و زیاده‌خواهی این گروه دامن متحدان غربی و عربی را در منطقه بگیرد و به اصطلاح وارد حیات‌خلوت آنها شود باید برای مهار آن چاره‌اندیشی کرد، اما به‌نظر می‌رسد فعلاً سناریوی موجود و مطرح برای داعش ازطرف حامیانش استقبال از وجود و حضور یک داعش تضعیف‌شده و قابل کنترل اما در دسترس در منطقه است تا به‌عنوان یک ابزار و آلترناتیو هر وقت که لازم باشد آن را علم کرده و به اقدامات و تغییرات لازم دست بزنند.
نظر شما