ترکیه و معمای سوریه؛ پیوستن یا نپیوستن به ائتلاف ضد داعش

مهم‌ترین اقدامات ترکیه در بحران سوریه
زمانی که سرهنگ ریاض اسعد، در اردوگاه آوارگان سوری در ترکیه، چند تن از درجه‌داران منفصل از ارتش سوریه را گرد هم آورده و گروه مسلح «ارتش آزاد» یا (جیش الحُر) را بنیاد نهاد، کسی تصور نمی‌کرد که این گروه به شکل جدی مورد حمایت آنکارا قرار بگیرد و دولت اردوغان تا آن اندازه روی توان تهاجمی‌اش حساب باز کند؛ اما ترکیه با تمام توان از این گروه حمایت کرد و قطر را نیز برای حمایت از آن اقناع کرد. ترکیه در زمان بسیار کوتاهی، به لانه همه مخالفان بشار اسد تبدیل شد و سیل روشنفکران مخالف اسد که سال‌ها در کافه‌های پاریس و برلین و دیگر پایتخت‌های اروپایی علیه نظام سیاسی سوریه حرف زده و تشکیل جلسه داده بودند، به‌سوی استانبول روان شد و «شورای ملی مخالفان سوری» در شرایطی در ترکیه جان گرفت که دولت اردوغان به قدرت و نفوذ مخالفان اخوانی در این گروه دلخوش بود.
این شورا رفته‌رفته توسعه یافت و لیبرال‌ها، نمایندگان مجالس استانی، کردها، اعراب تند و لیبرال‌ها و دیگران نیز به آن افزوده شدند و حتی برخی از اعضای این شورا اعلام کردند که بعثیون طرفدار اسد نیز در آن رخنه کرده‌اند. زمانی که این نهاد مخالفان ترکیه‌نشین نام خود را به «ائتلاف ملی مخالفان» تغییر داد، این واقعیت آشکار شد که عربستان سعودی به‌طور جدی در استانبول منافع خود را دنبال می‌کند و نمی‌خواهد مخالفان سوری، زیر عَلَم قطر و ترکیه گرد هم آیند. این در حالی بود که مخالفان، در میان مردم سوریه جایگاه چندانی نداشتند و دولت سوریه نیز حاضر نبود با آنان بر سر میز مذاکره بنشیند. نگارنده در همان دوران، با چند تن از اعضای اصلی ائتلاف مخالفان سوری مقیم استانبول گفتگوهایی انجام داد و به‌عنوان مثال خالد خوجا، سخنگوی وقت ائتلاف مخالفان، آشکارا اعلام کرد که نه دولت سوریه و نه مردم این کشور، مخالفان را قبول ندارند.
احمد داوود اوغلو، وزیر امور خارجه وقت ترکیه، در دیدارهای منظم خود با هیلاری کلینتون، همتای آمریکایی‌اش، و وزرای امور خارجه بسیاری از کشورهای عربی و اروپایی، آنان را تشویق کرد از مخالفان حمایت کنند و در چندین کشور، کنفرانس‌هایی با حضور مخالفان برگزار شد و حتی مراکش، اسپانیا و بسیاری کشورهای دیگر نیز به کانون برگزاری کنفرانس‌های مخالفان تبدیل شدند و اساساً ترکیه نیز از میزان توان دفاعی و نظامی ارتش آزاد و نفوذ سیاسی و اجتماعی مخالفان سیاسی در بین مردم، اطلاعات غلطی در اختیار هم‌پیمانان خود گذاشتند.
با آنکه مسئله سوریه، رفته‌رفته فاصله آنکارا از تهران را بیشتر کرد، اما دولت اردوغان به‌دلیل سرمایه‌گذاری در حوزه نفوذ اخوان‌المسلمین در مصر و امید بستن به تقویت هم‌پیمانان در سوریه، تونس و لیبی، تمام هزینه‌ها را پرداخت کرد و حتی توانست خالد مشعل و بخشی از سران فلسطینی را نیز در مسیر مخالفت با دمشق با خود همراه کند. ترکیه در این مسیر، چشم خود را به روی اعزام افراطی‌ها به سوریه بست و براساس آمارهای رسمی مورد تأیید سرویس‌های اطلاعاتی سیا، ام‌آی‌سیکس، و میت، سلفی‌ها از شصت کشور جهان از طریق مرز ترکیه وارد سوریه شدند و مقامات آن کشور در برابر تمام انتقادات، اعلام کرد که با تروریسم مخالف است و ترجیح داد تا با گرفتن امتیازاتی همچون سیستم موشکی پاتریوت ناتو به‌صورت امانتی و مسائلی این‌چنین، اهداف خود را دنبال کند و نه‌تنها رضایت داد که استانبول به مهم‌ترین کانون خارجی مخالفان بشار اسد تبدیل شود، بلکه در شهر کردنشین گازی عنتاب نیز دفاتر بزرگی را به محل استقرار دولت موقت مخالفان اختصاص داد. حتی رویداد دهشتناک انفجار در ریحانلی در استان مرزی هاتای و کشته شدن 52 شهروند عادی، نتوانست ترکیه را از مسیر خود به عقب بازگرداند.

شرایط امروز، تداوم تنهایی و چانه‌زنی
نفوذ گروه تروریستی ـ تکفیری داعش در عراق و تسخیر موصل توسط این گروه، سبب شد داعشی‌ها در سوریه و در رقه، تل ابیض، اطراف حلب و دیرالزور و دیگر مناطق سوریه نیز قدرت بگیرند و هجوم گسترده داعشی‌ها برای فتح شهر کردنشین کوبانی، رفته‌رفته تهدیدها را به ترکیه نزدیک و نزدیک‌تر کرد و این در حالی بود که گروه‌های مسلح دیگری همچون احرار الشام؛ جبهه الاسلامیه و دیگر گروه‌های مورد تأیید ترکیه، روزبه‌روز در برابر داعش، ضعیف‌تر شدند.
ترکیه در شرایط کنونی در میدان سوریه، با چالش‌هایی جدی روبه‌رو شده است، اما این واقعیت را نیز نباید از نظر دور داشت که آنکارا تسلیم شرایط موجود نشده و تلاش می‌کند بازی خود را دنبال کند. رجب طیب اردوغان که پس از احراز پست ریاست‌جمهوری، شوق بیشتری برای تداوم مخالفت‌های خود با بشار اسد دارد، به‌خوبی از کارت‌های منطقه‌ای استفاده می‌کند و در شرایطی که آمریکا و غرب توان تصمیم‌گیری سریع و قاطعانه ندارند، بر سر مسائلی همچون آموزش مخالفان سوری و کمک تسلیحاتی به آنها، فرودگاه نظامی انجرلیک و معادلات مرزی خود با عراق و سوریه، استفاده از بازوی کردها و تعامل با مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان عراق، تبدیل مسئله شمال سوریه به یکی از کارت‌های بازی مذاکره با پ‌ک‌ک و سایر راهکارها استفاده می‌کند. ترکیه در شرایط کنونی، در نقطه‌ای ایستاده که می‌خواهد با صرف کمترین هزینه، بیشترین سود را ببرد. در همین راستا، ترکیه از طرح‌هایی همچون منطقه پرواز ممنوع و منطقه امن دفاع می‌کند و با این حال، شواهد نشان می‌دهد که حاضر است در چانه‌زنی‌های بعدی و در مراحل آتی، در قبال دریافت امتیازات خاص، از این درخواست‌ها صرف‌نظر کند.

مهم‌ترین چالش‌های ترکیه در بحران سوریه
مسئله رویکرد ترکیه در مقابل گروه تروریستی ـ تکفیری داعش، برای این کشور تبدیل به پاشنه آشیلی جدی شده و آنکارا متهم به حمایت از این گروه است. از سوی دیگر، ترکیه از شرایط داخلی و امنیت مرزی خود به‌شدت در هراس است و می‌داند که هرگونه اقدام جدی سربازان ترکیه علیه داعش، با پاسخ‌هایی دهشتناک روبه‌رو خواهد شد و به همین سبب ترجیح می‌دهد به جای دخالت مستقیم، از طرح‌های نیابتی و غیرمستقیم حمایت کند. با این حال، مشخص نیست که روند همکاری یا عدم همکاری ترکیه با ائتلاف ضدداعش به کجا ختم می‌شود و نقطه جوش امتیازگیری و امتیازدهی ترکیه در بحران سوریه کجاست.
در عین حال، نباید از این واقعیت گذر کرد که ترکیه دغدغه مهمی به نام ترس از تثبیت جایگاه پ‌ک‌ک در مناطق شمالی سوریه دارد و حتی راهکارهایی همچون شریک کردن مسعود بارزانی در افتخارات کوبانی و اعزام نیروهای پیشمرگ اقلیم از طریق خاک ترکیه به سوریه، هنوز هم نتوانسته موازنه قدرت را به سود آنکارا و اربیل تغییر دهد و بیم آن وجود دارد که با وساطت سیاستمداران اروپایی، نام پ‌ک‌ک به‌سبب مبارزه با داعش از فهرست بین‌المللی ترور خارج شود.