بازگشت صالح و آیندۀ بحران یمن
بازگشت صالح و آیندۀ بحران یمن
دوشنبه 4 مهر 1390
در فوریۀ 2011 یمنی‌ها، به تأسی از ملت‌های تونس و مصر، علیه دیکتاتوری 32 سالۀ علی عبدالله صالح شوریدند. گرچه نام یمن در دو دهۀ گذشته برای ناظران داخلی و خارجی «بحران» را تداعی می‌کرد، اما بحران فراگیری که از فوریۀ 2011 این کشور را فراگرفت از نظر ژرفا و گستره و نیز اهداف، بسیار پیچیده‌تر از بحران‌های پیشین بوده است. قیام مردم یمن سراسر این کشور را دربر گرفت و نظام صالح پس از آزمودن ابزارهای پیشین و سنتیِ خویش برای کنترل بحران و ناکامی در این زمینه، به رویارویی با معترضان پرداخت.
رویارویی با مخالفان البته در دهۀ 1990 و پس از آن نیز در جنوب و شمال یمن صورت گرفته بود، اما این‌بار صالح از خط قرمزی گذشت که می‌رفت به بهای جانش تمام شود: هدف گرفتنِ قبایل و سران آنها. در واقع قبایل حاکمان اصلیِ جامعۀ یمن و محور نخست جلب وفاداری یمنی‌ها می‌باشند و هدف گرفتن آنها، صالح را به دشمن اصلی تابعان و وفاداران به قبایل تبدیل کرد. چند روز پس از حمله به سران قبایل در منزل شیخ صادق الأحمر، رئیس فدراسیون قبایل حاشد، صالح در 3 ژوئن در مسجد کاخ ریاست‌جمهوری هدف چند خمپاره قرار گرفته، به‌شدت زخمی شد و در نتیجه برای درمان راهی عربستان شد.
با رفتن صالح امیدها برای مرتفع شدن بحران افزون گشت و عربستان و سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و نیز ایالات متحده خواستار گذار از صالح شدند، اما نظامی که صالح در طول سه دهه بنا نهاده بود اجازۀ گذار از وی را در غیابش نداد و یمن باری دیگر در انتظار آینده‌ای تیره و مبهم، بازگشت صالح را انتظار می‌کشد.
از زمان آغاز اعتراضات، سیاست اصلی نظام یمن دفع وقت به امید کاهش تب اعتراضات و غلبۀ تدریجی بر آن بوده است. در دورۀ غیاب صالح نیز نظام موانعی در برابر گفتگوهای ملی تراشید تا افزون بر دفع وقت، با بازگشت صالح، با قدرت بیشتری به گفتگوها ادامه دهد. اهداف نظام در این دوره را می‌توان چنین خلاصه کرد:
- بازگشت پیروزمندانۀ صالح به قدرت؛
- بالا بردن روحیۀ طرفداران نظام و بسیج آنها در برابر مخالفان؛
- تضعیف روحیۀ مخالفان از طریق استقبال گسترده از صالح (پخش اولین ویدئوی صالح پس از خروج از یمن در ٨ ژوئیه با آمادگی برای آتش‌بازی و جشن گسترده که با چند روز تأخیر انجام شد)؛
- تأکید بر خیانت اپوزیسیون به صالح و هدف گرفتن وی در مسجد یعنی جایی که فرض بر حرمت آن است؛
- تأکید بر اینکه صالح همچنان بهترین گزینه بوده و غیاب وی مشکلات را حل نمی‌کند.
صِرفِ بازگشت صالح، قیام یمن را یک گام به عقب باز خواهد گرداند. البته این امر امتیازی به نظام به جز کمک به دفع وقت نمی‌دهد. بازگشت صالح احتمال حرکت یمن به سمت جنگ داخلی را افزایش خواهد داد؛ زیرا وی افزون بر بهره‌گیری تبلیغاتی و سیاسی از حمله به مسجد کاخ ریاست‌جمهوری، احتمالاًَ به انتقام‌جویی نیز متوسل خواهد شد.
در شرایط فعلی مناسب‌ترین سناریو برای خروج یمن از بحران، توافق صالح با اپوزیسیون پیش از بازگشت وی از عربستان می‌باشد؛ زیرا بازگشت صالح احتمال کنار آمدن وی با مخالفان را بسیار کاهش خواهد داد.
لازم به توجه است که خطر گسترش درگیری‌های داخلی بین نظام و قبایل ـ که چندی پیش در قالب «اتحادیه قبایل یمن» به رهبری شیخ صادق الأحمر متعهد به سرنگونی صالح شدند ـ بازیگران اثرگذار خارجی و داخلی را به تکاپو برای حل‌وفصل بحران پیش از بازگشت صالح واداشت. در این میان عربستان و ایالات متحده دو بازیگر خارجی اصلی در این بحران به‌شمار می‌روند. عربستان بلافاصله پس از گسترش بحران یمن در چهارچوب شورای همکاری، ابتکاری برای مرتفع ساختن بحران یمن مطرح ساخت و برای رسیدن به توافق صالح با مخالفان، سه بار آن را اصلاح کرد. پس از زخمی شدن و خروج موقت صالح از صحنۀ سیاسی یمن، ریاض میزبانی وی را پذیرفته و تلاش برای حل بحران یمن را به انحای مختلفی دنبال کرده است. در واقع بی‌ثباتی در یمن همراه با تحولات بحرین و سایر کشورهای عربیِ متحدِ ریاض و نیز سقوط مبارک، عربستان را با مشکلات قابل توجهی روبه‌رو ساخته است. افزون بر این، ریاض تداوم بحران یمن را دروازه‌ای نوین برای بازیگری ایران در منطقۀ عربی می‌داند و از این منظر خواستار پایان هرچه سریع‌تر این بحران می‌باشد.
ایالات متحده و در مجموع غرب نیز به نحوی پروندۀ یمن را به شورای همکاری و به‌طور مشخص عربستان واگذار کرده و از زمان ارائۀ اولین ابتکار شورای همکاری در مورد یمن، از آن پشتیبانی کرده و جهت نزدیک کردن نقطه نظرات دو طرف اصلاحاتی بر این ابتکار وارد کرده است. در واقع برای غرب عدم حرکت یمن به سمت جنگ داخلی، که می‌تواند به گسترش فعالیت القاعده در یکی از حساس‌ترین مناطق خاورمیانه بینجامد، بسیار حائز اهمیت است. در چنین شرایطی، به‌نظر می‌رسد بازیگران خارجی فشارهای خود را بر بازیگران داخلی جهت رسیدن به توافقی پیش از بازگشت صالح به یمن افزایش خواهند داد.
افزون بر فشار بازیگران خارجی، به‌نظر می‌رسد وضعیت صالح نیز وی را به مصالحه با مخالفان ترغیب کند؛ زیرا وی از یک سو دیگر توان ادارۀ یمن را بسان گذشته نخواهد داشت و از سوی دیگر از مجرای مصالحه از فروپاشی کامل نظام پیشگیری کرده و جایگاهی ـ هرچند محدود ـ برای اطرافیانش (حزب حاکم) در آیندۀ یمن باقی خواهد گذاشت؛ لذا هرچند چندین سناریو می‌توان برای آیندۀ یمن ترسیم کرد، اما با توجه به مؤلفه‌های داخلی و نیز اولویت‌های بازیگران خارجی اثرگذار در یمن، دسترسی به توافقی علنی و یا پشت پرده پیش از بازگشت صالح به یمن، محتمل‌ترین سناریو به‌نظر می‌رسد.
نظر شما