بحران داعش در عراق و تأثیر آن بر امنیت انرژی
چکیده
وسعت‌گیری تحرکات سلفی‌های افراطی موسوم به گروه داعش در کشور عراق، از جهات مختلف و همچنین آثار و تبعات آن بر امنیت انرژی قابل تأمل است. پرسش اصلی این است که قدرت‌گیری گروه تکفیری داعش در عراق، چه تأثیری بر امنیت انرژی در سطوح مختلف داخلی، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای خواهد داشت؟ در پاسخ می‌توان گفت آشوب‌های به‌وجودآمده به هر میزان که گسترش یابد، احتمال اثرگذاری آن بر فرایند تولید نفت از میادین نفتی جنوب کشور بیشتر شده و برنامه‌های بغداد در راستای افزایش تولید نفت در نقاط مختلف عراق را با مشکل مواجه خواهد کرد. این امر منجر به افزایش قیمت‌ها در کشورهای صنعتی و کاهش تقاضا برای محصولات این کشورها شده و در نهایت، به کاهش مجدد سرمایه‌گذاری‌ها، کاهش رشد اقتصادی، و افزایش نرخ بیکاری و تورم خواهد انجامید.
کلمات کلیدی: داعش، امنیت، عراق، انرژی، نفت
مقدمه
نفت از معدود کالاهایی است که امروزه مصرف آن، چه به‌صورت کالای واسطه‌ای و چه به‌صورت کالای نهایی به یک ضرورت و نیاز اساسی بدل شده است. بدین‌ترتیب، هرگونه تغییرات در میزان عرضه و تقاضا و قیمت این کالای استراتژیک، موجب تغییرات عمده در مزیت‌های تولیدی در بازارهای داخلی و بین‌المللی تولید و مصرف نفت می‌شود. سرعت اتفاقات در عراق در دو ماه گذشته، بسیاری از معادلات را در مدت زمان کوتاه، دست‌خوش تغییرات اساسی کرده است. آنچه در این بازه زمانی کوتاه روی داده، پیشروی‌های سریع گروه تندرو دولت اسلامی عراق و شام معروف به داعش در سرزمین عراق و تصرف مناطق سنی‌نشین در این کشور و تلاش برای توسعه قلمرو خود بوده است. پیشروی گروه داعش در شب ٩ ژوئن ٢٠١٤ به‌سوی شهر سنی‌نشین موصل و اشغال آن با حدود ١٣٠٠ نفر و تسلط کامل بر استان نینوا در شرایط فرار ارتش عراق و متعاقب آن پیشروی به‌سوی استان‌های دیالی و صلاح‌الدین، منجر به ایجاد نگرانی‌های امنیتی در سطح خاورمیانه و در کل جهان شده است. آشوب‌آفرینی تروریست‌های وابسته به گروه تکفیری داعش و افزایش نگرانی‌ها از اختلال در عرضه نفت عراق، این سؤال را درپی داشته است که قدرت‌گیری داعش چه تأثیری بر امنیت انرژی در ابعاد داخلی عراق، منطقه و جهان خواهد داشت؟
نقش بحران عراق در تحولات انرژی
حضور داعش در عراق، موجب شده این کشور در زمینه افزایش تولید نفت، با مشکلات گوناگونی مواجه شود. شرکت‌های نفتی و دیگر شرکت‌های غربی در زمینه دریافت ویزا و مجوز، جابه‌جایی کارکنان و تجهیزات، و دستیابی به منابعی که انتظار می‌رفت توسط عراقی‌ها فراهم گردند، با مشکلاتی روبه‌رو بوده‌اند. برخی پروژه‌های بزرگ که برای عراق و صنعت هیدروکربنی این کشور از اهمیت حیاتی برخوردارند، با موانع متعددی روبه‌رو شده‌اند و این امر باعث تأخیر در تکمیل پروژه‌های مذکور شده است. این پروژه‌ها عبارتند از: سرمایه‌گذاری‌های حیاتی جهت استخراج گاز طبیعی و همچنین سرمایه‌گذاری‌هایی جهت انتقال آب دریا و تزریق آن به میادین نفتی واقع در جنوب کشور، تا بدین‌ترتیب منابع آب آشامیدنی رو به کاهش عراق، بیش از این به میادین نفتی تزریق نشوند. در طی شش تا هشت ماه گذشته، دولت عراق در حال بیرون کشیدن ارتش و پلیس از مناطق جنوبی و اعزام آنها به استان الانبار، واقع در غرب بوده است تا این نیروها در آنجا به نبرد با گروه داعش بپردازند. داعش فلوجه را به تصرف خود درآورده بود و رمادی، ابوغریب، و سامرا را مورد تهدید قرار داده بود. بیرون کشیدن آن همه از نیروهای امنیتی از جنوب (برای نمونه، یازده گردان از هفده گردان ارتش عراق واقع در استان بصره به مناطق دیگر اعزام شدند) باعث پیچیده شدن وضعیت امنیتی در جنوب کشور شده است. همه این موارد هزینه فعالیت در عراق را برای شرکت‌های نفتی عمده افزایش می‌دهند و دستیابی عراق به ظرفیت کامل خود در زمینه صدور نفت را سخت و دشوار می‌سازند. بنابراین، می‌توان اثرات قدرت‌گیری داعش در عراق را در موارد ذیل برشمرد:
• تولید میادین القادریه، نجمه (با تولید حدود صد هزار بشکه در روز) و برخی میادین نزدیک تکریت در منطقه مرکزی، از کنترل دولت مرکزی خارج شده است؛
• توقف فعالیت شرکت‌های خارجی به‌دلیل معضل امنیتی و در نتیجه عدم تحقق پیش‌بینی‌های تولید آتی نفت عراق؛
• کنترل داعش بر خط لوله عراق به ترکیه با ظرفیت عملی سیصد هزار بشکه در روز؛
• کنترل بر بزرگ‌ترین پالایشگاه عراق البیجی با ظرفیت سیصد هزار بشکه در روز؛
• کنترل داعش بر عکاز، بزرگ‌ترین میدان گازی مستقل عراق و عدم توسعه پیش‌بینی شده آن تا سال 2015؛
• تهدید کنترل بر میادین نفتی بغداد شرقی و خانقین و میدان گازی منصوریه؛
• تهدید کنترل نیروهای کردستان بر منطقه کرکوک؛
• امکان تسری ناآرامی‌ها به مناطق جنوبی در صورت عدم کنترل پیشروی داعش؛
• افزایش وابستگی عراق به منابع و مسیرهای صادراتی جنوب.
برخی تحلیلگران بر این باورند که بحران اخیر در عراق و تأثیر آن بر قیمت نفت در بازارهای جهانی، می‌تواند کشورهای آسیایی را با شوک نفتی مواجه سازد. سطح تولید در پالایشگاه بیجی، سیصد هزار بشکه در روز است و اکنون تولید در این پالایشگاه متوقف شده است؛ ازاین‌رو، عراق مجبور خواهد شد به‌منظور تأمین نیازهای داخلی خود، واردات نفت را افزایش دهد و این امر بازارهای نفت را تحت تأثیر قرار داده و افزایش قیمت نفت را درپی خواهد داشت. تداوم افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی می‌تواند اقتصاد جهانی و به‌خصوص اقتصاد کشورهای آسیایی وابسته به واردات نفت را تحت تأثیر قرار دهد. با سرمایه‌گذاری چهار میلیارد دلاری چین در صنعت نفت عراق و واردات نیمی از نفت تولیدشده در این کشور، باید دید که دولت چین در مواجهه با بحران عراق چه موضعی را اتخاذ خواهد کرد؛ زیرا افزایش قیمت نفت می‌تواند امید مقامات چینی به تکرار رشد سریع اقتصادی در این کشور را به باد دهد.
افزایش نوسانات قیمت نفت در بازارهای جهانی، می‌تواند تهدیدی برای اقتصاد کشورهای عضو اتحادیه ملل جنوب شرق آسیا معروف به آسه‌آن، به‌خصوص اندونزی و سنگاپور باشد. یک شوک نفتی می‌تواند افزایش تورم در اندونزی را به‌دنبال داشته باشد. در سنگاپور نیز با توجه به تأثیرپذیری بخش تجاری این کشور، شوک نفتی می‌تواند تأثیر چشمگیری بر رشد اقتصادی سنگاپور داشته باشد. بدین‌ترتیب، سیاست‌های پولی سختگیرانه‌تری نیز در این کشورها اتخاذ خواهد شد؛ اما هند با توجه به اینکه ۷۵ درصد از نفت مورد نیاز خود را از طریق واردات تأمین می‌کند، با تهدید جدی‌تری مواجه است. بنا به نظر تحلیلگران اقتصادی، یک افزایش ده دلاری قیمت نفت خام، می‌تواند سبب کاهش 5/0 درصدی نرخ رشد اقتصادی هند شود. در ژاپن نیز مسئله تأمین امنیت دسترسی به انرژی مدنظر قرار گرفته و شرکت‌های ژاپنی اکنون به‌دنبال سرمایه‌گذاری بیشتر در حوزه نفت و گاز و مشارکت در پرژه‌های بزرگ این حوزه هستند. اگرچه درحال‌حاضر، تحلیلگران بر این باورند که قیمت نفت چندان بالاتر از ۱۱۵ دلار به اِزای هر بشکه نخواهد رفت، اما این نگرانی وجود دارد که وخیم‌تر شدن بحران عراق، پیش‌بینی‌ها را تغییر دهد. با توجه به شرایط فعلی در این کشور، موارد ذیل ممکن است تحقق یابد:
• تأخیر در پیش‌بینی تولیدی عراق و تعویق فشار بر عربستان و کشورهای عربی برای کاهش تولید؛
• افزایش اهمیت عربستان و کشورهای عربی در عرضه به هند، ژاپن و چین که در سال‌های اخیر با رشد عرضه نفت عراق روبه‌رو بوده‌اند؛
• تضعیف ایده متنوع‌سازی منابع عرضه اتحادیه اروپا از وابستگی واردات نفت و گاز روسیه به این دلیل که عراق یکی از کشورهای مورد توجه پروژه کریدور جنوبی عرضه گاز طبیعی به اتحادیه اروپا بعد از سال 2020 می‌باشد؛
• احتمال کاهش فشارها بر ایران برای کاهش صادرات جهت مدیریت تعادل بازار نفت؛
• پیش‌بینی افزایش تعاملات نفتی شمال عراق و ترکیه و افزایش اقدامات مستقلانه KRG در تولید و صادرات نفت؛
• تهدید نزدیکی داعش به مرزهای ایران و امکان تهدید امنیتی اختلال در تولید و توسعه میادین نفت ایران در مناطق غربی؛
• ابهام و تأخیر در عرضه گاز طبیعی به خط لوله ناباکو؛
• تأخیر در توسعه منابع گازی عراق و کاهش پتانسیل صادرات به کویت و افزایش اهمیت ایران برای عرضه گاز طبیعی به کویت.
نتیجه‌گیری
روشن است که یکی از ملاحظات مهم و کلیدی نوشتار حاضر در ارتباط با وقوع مجدد جنگ داخلی در عراق، قابلیت بالقوه اثرگذاری این جنگ بر فرایند تولید نفت عراق است. حدود ۴۵ درصد افزایش تولید پیش‌بینی‌شده نفت در سطح جهان در طی دهه جاری، از طریق افزایش تولید نفت عراق محقق گردیده است. بنابراین، هرگونه اختلال عمده در فرایند تولید نفت در عراق یا کاهش میزان رشد مورد انتظار تولید نفت این کشور در بلندمدت، می‌تواند عواقب بزرگی به‌همراه داشته باشد. نیروهای داعش در صورتی که بتوانند جریان آب به‌سمت جنوب که نقش مهمی در تولید نفت و برق تولید می‌کند را منحرف یا شبکه برق را دستکاری کنند، می‌تواند بر زیرساخت‌های صادراتی تأثیر گذاشته و در کوتاه‌مدت مشکلاتی در زمینه مدیریت فرایند تولید نفت ایجاد خواهد کرد. اگر توسعه ناامنی در عراق موجب کاهش یا توقف صادرات نفت این کشور شود، این امر در شرایط فعلی بازار جهانی نفت می‌تواند موجب افزایش قابل توجه قیمت‌ها شود. تداوم افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی می‌تواند اقتصاد جهانی و به‌خصوص اقتصاد کشورهای آسیایی وابسته به واردات نفت را تحت تأثیر قرار دهد. علاوه بر این، افزایش قیمت‌ها به بیش از ١١٠ دلار و خارج از محدوده تعادلی ٩٠ تا ١١٠ دلار می‌تواند به افزایش قیمت‌ها در کشورهای صنعتی و در نتیجه کاهش تقاضا برای محصولات این کشورها بینجامد که در نهایت به کاهش مجدد سرمایه‌گذاری‌ها، کاهش رشد اقتصادی و افزایش نرخ بیکاری و تورم خواهد انجامید.
نظر شما