«به بهانه اجلاس سازمان همکاری شانگهای»

با نزدیک شدن به زمان تشکیل اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در دوشنبه، وزارت کشور تاجیکستان از تشدید تدابیر امنیتی و منع عبور و مرور در بخش‌هایی از این شهر در روزهای برگزاری نشست سران خبر داد. همزمان با حضور رؤسای‌جمهور شش کشور عضو شانگهای شامل روسیه، چین، قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان، هیئت‌های عالی‌رتبه از کشورهای عضو ناظر شامل ایران، افغانستان، مغولستان، پاکستان و همچنین رئیس‌جمهوری ترکمنستان به‌عنوان کشور مهمان، آمادگی خود را برای شرکت در نشست دوشنبه که در تاریخ 21 و 22 شهریور برگزار می‌شود، اعلام کرده‌اند.
گفتنی است که رئیس‌جمهور ترکمنستان با وجود اینکه عضویت این سازمان را ندارد، اما به دعوت امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان، و رئیس دوره‌ای سازمان شانگهای در نشست دوشنبه به‌عنوان مهمان افتخاری حضور خواهد داشت. براساس اطلاع برخی از منابع خبری رئیس‌جمهوری ازبکستان در سفر آتی در دیدار با همتای تاجیک خود مسائل مربوط به روابط دوجانبه را نیز بررسی خواهد کرد. رؤسای‌جمهوری تاجیکستان و ازبکستان با توجه به اختلاف‌ها بین دو کشور و موضع‌گیری‌های خاص در مسائل مربوط به مشکلات آب و انرژی در چند سال گذشته، با یکدیگر هیچ دیدار و مذاکره‌ای نداشته‌اند. کریم‌اف و رحمان آخرین بار در ژوئن 2010 در چهارچوب اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای که در «تاشکند» برگزار شد ملاقات کرده و در بیش از چهار سال گذشته با وجود شرکت در نشست‌های مختلف منطقه‌ای و بین‌المللی ازجمله نشست سران کشورهای جامعه همسود هیچ دیدار مستقیم و رو در رویی نداشته‌اند. با وجود تفاوت در موضع‌گیری ازبکستان و تاجیکستان، رهبران این دو کشور بارها اعلام کرده‌اند که مشکلات موجود در روابط دوجانبه را بدون واسطه و ازطریق مذاکرات حل‌وفصل خواهند کرد.
امام علی رحمان، رئیس‌جمهوری تاجیکستان، در دیدار با وزرای خارجه کشورهای عضو سازمان همکاری‌های شانگهای، نقش این سازمان را در گسترش و تقویت همکاری‌ها و تأمین امنیت منطقه مهم ارزیابی کرد و خواستار موضع واحد کشورهای عضو برای مقابله با تهدیدهای جدید جهانی شد. وی همچنین سازمان همکاری‌های شانگهای را دارای ظرفیت و توانایی‌های بلااستفاده زیادی دانست و از تلاش کشورش به‌عنوان رئیس دوره‌ای این سازمان برای استفاده از این توانایی و ظرفیت‌ها خبر داد.
وزیر امور خارجه تاجیکستان هم درخصوص موضوع مهم توسعه این سازمان گفت: «ما در نشست خود پیش‌نویس قطعنامه شورای سران را درخصوص راهبرد توسعه سازمان همکاری شانگهای تا سال 2025 تصویب کردیم، که دستورالعمل‌های تعامل آینده میان اعضا را تعیین خواهد کرد و بازدهی کار ما را بهبود خواهد بخشید. افزون بر آن، سران هیئت‌ها پیش‌نویس آیین‌نامه اعطای وضع عضویت در سازمان همکاری شانگهای و نسخه‌ای جدید از یادداشت تفاهم تعهدات کشورهای متقاضی را که خواستار عضویت در این سازمان هستند، به تأیید رسانده‌اند».
با نگاه به پیشینه تشکیل سازمان همکاری شانگهای به این نکته می‌رسیم که تهدیداتی با منشأ درون منطقه‌ای و برون منطقه‌ای و به‌ویژه چالش‌های امنیتی ناشی از حضور نیروهای افراطی، تصمیم‌گیرندگان این منطقه استراتژیک را بر آن داشت تا در اندیشه ایجاد یا پیوستن به ساختارهایی برآیند که بتواند امنیت منطقه را تأمین نماید.
«تعمیق اعتماد نظامی در مرزهای منطقه» و همکاری‌های امنیتی در آسیای میانه در راستای مبارزه با تروریسم، جنبش‌های جدایی‌طلبانه و افراط‌گرایی مذهبی از اهداف تشکیل نهادی موسوم به گروه پنج بود که بعدها با پیوستن ازبکستان بدان در سال 2001 شانگهای نام گرفت. این سازمان همچنین گسترش همکاری‌های اقتصادی و مبادلات فرهنگی را ازجمله هدف‌های خود اعلام کرده است. این سازمان امنیتی ـ اقتصادی شش عضو ثابت  و پنج عضو ناظر دارد.
در آغاز تصور بر این بود که این پیمان کوششی از جانب روسیه و چین برای مقابله با موج گسترش ناتو به شرق بوده است، اما وقوع حادثه یازدهم سپتامبر و برجسته‌ شدن تهدید طالبان و القاعده جهت‌گیری‌های ضدتروریستی و ضدافراطی‌گری را در این سازمان تقویت و تشدید کرد. تشکیل یک مرکز ضدتروریستی در تاشکند، پایتخت ازبکستان و تصویب چندین سند برای مقابله با این پدیده نتیجه افزایش نگرانی کشورهای عضو سازمان نسبت به پدیده تروریسم و افراط‌گرایی بوده است.
در فاصله زمانی نه چندان طولانی رویدادها و شرایط بین‌المللی و منطقه‌ای موجب شد این سازمان در اهداف، ساختار و برنامه‌های خود مسیر و روند رو به توسعه‌ای را طراحی نماید. تحول در اهداف و ساختار و برداشت‌ها و تفسیرهای متفاوت هریک از اعضا از سازمان و اهدافش موضوعی قابل تأمل است که خود جای بررسی دارد.
در کنار تهدیدهای مشترکی که به‌مثابه یک هدف، اعضای سازمان را به هم پیوند می‌زند، فرصت مشترکی که در گذشته بیشتر توسط اعضای ضعیف‌تر سازمان مورد تأکید قرار می‌گرفت و درحال‌حاضر تمامی اعضا بر آن تأکید دارند، مسئله همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای است. اعضای ثابت و ناظر سازمان همکاری‌های شانگهای سازنده یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های اقتصادی و نظامی جهان هستند. این کشورها بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان انرژی را تشکیل می‌دهند و 25 درصد از مساحت کره زمین را به خود اختصاص داده‌اند. موقعیت ژئواستراتژیک میان دو قطب پیشرفته اقتصادی جهان یعنی شرق آسیا و غرب اروپا، سازمان همکاری شانگهای را از منظر عناصر زیربنایی توسعه بسیار قدرتمند و توانا ساخته است. علاوه‌براین، برخورداری پنج عضو از ده عضو اصلی و ناظر سازمان از توانمندی هسته‌ای، این سازمان را ازلحاظ سخت‌افزار نظامی نیز در مرتبه بالایی قرار می‌دهد.
این رکن مهم تصمیم‌گیر تأثیرگذار منطقه‌ای، با حضور دو عضو دارای حق وتو در سازمان ملل متحد در آینده می‌تواند نقش بسزایی در ترتیبات امنیت منطقه و جهان داشته باشد؛ به‌ویژه که دستاورد نشست پیشین (سیزدهمین اجلاس سران در بیشکک) سران کشورهای مدعو در قرقیزستان در مرداد 1392 از تأکید مقامات بر همکاری‌های داخلی اعضا و رویکرد رهبران بر اتخاذ موضع هماهنگ درخصوص مسائل بین‌المللی حکایت دارد. مهم‌ترین مسئله خارج از منطقه که بر آن تمرکز وجود داشت بحران سوریه و ارائه راه‌حل‌های سیاسی و مذاکره برای حل آن بود. علاوه‌براین، کمک به برقراری صلح در افغانستان، ایده اعضا درمورد موضوع هسته‌ای ایران مبنی‌بر حل مسئله ازطریق سیاسی نویدبخش فعالیت‌هایی است که این سازمان با پتانسیل‌های موجود را می‌تواند از یک سازمان منطقه‌ای به یک سازمان فرامنطقه‌ای ارتقا بخشد.
نظر به اینکه در اجلاس آتی بنا بر رسیدگی به وضعیت عضویت اعضاست، شاید فرصتی فراهم گردد تا ایران نظر به حمایت  برخی از اعضا، عضویت خود را در این سازمان قطعی کند و از عضو ناظر به عضو مؤثر و دائم بدل گردد.
در این دوره ایران می‌تواند در سیاست‌گذاری‌های منطقه‌ای و مواضع مشترک درمورد افغانستان، تروریسم و مبارزه با مواد مخدر و ترتیبات امنیتی و همچنین همکاری‌های مشترک با سایر اعضا مفیدتر از گذشته ایفای نقش نماید. دراین‌راستا، ریاست تاجیکستان در شانگهای فرصتی برای ایران است که بتواند همکاری خود را با شانگهای توسعه داده و به عضو دائم بدل گردد.
در حوزه امنیت منطقه‌ای ایران می‌تواند با حضور در ترتیبات امنیت منطقه‌ای به مبارزه با تروریسم به‌ویژه تبیین خطر داعش، قاچاق مواد مخدر و هرگونه فعالیت‌های غیرقانونی نقش مهمی داشته باشد. موضوع همکاری‌های فرهنگی در سازمان شانگهای به‌عنوان مجموعه‌ای از کشورهای دارای اهداف مشترک، مهم است. ایران با توجه به وضعیت استراتژیک و توان خود در منطقه می‌تواند فرصت‌هایی را برای شانگهای ایجاد کند تا در حوزه‌های مختلف فعالیت و ایفای نقش نماید. همچنین در قالب شانگهای سیاست‌ها و برنامه‌های خود را در سطح بین‌المللی مطرح و عملی کند. با نگاه کلی به سازمان شانگهای، آنچه برای ایران بیش از هر چیز اهمیت می‌یابد، استفاده از این سازمان درجهت ایجاد و تحکیم ثبات در محیط امنیتی خویش است، زیرا محیط امنیتی ایران، همپوشی‌های بسیاری با محیط امنیتی سایر اعضای آن دارد.