تحلیل نقش‌آفرینی ترک‌ها در بازار تجاری ـ اقتصادی عراق در قیاس با ایران
تحلیل نقش‌آفرینی ترک‌ها در بازار تجاری ـ اقتصادی عراق در قیاس با ایران
دوشنبه 3 بهمن 1390
قبل از جنگ اول خلیج فارس، عراق با حدود 5/5 میلیارد دلار حجم مبادلات بازرگانی دوجانبه، در بین بزرگ‌ترین شرکای تجاری ـ اقتصادی ترکیه جای داشت. هرچند روابط تجاری ـ اقتصادی بین دو کشور همسایه بعد از اشغال کویت به دست عراق در سال 1990، در پی تحریم اقتصادی عراق از سوی شورای امنیت سازمان ملل قطع گردید، عراق از سال 1996 در چهارچوب برنامه «نفت مقابل غذا»، نخست به‌صورت محدود و تحت نظارت شورای امنیت سازمان ملل و از سال 2000 نیز بدون هیچ محدودیتی صدور نفت به ترکیه یا از طریق این کشور را به بازارهای بین‌المللی از سر گرفت.
بعد از مداخله نظامی سال 2003 در عراق، بار دیگر روابط تجاری ـ اقتصادی بین ترکیه و عراق در مسیر رشد و توسعه قرار گرفت. در این زمینه، لغو کامل تحریم‌های اقتصادی عراق و شروع روند بازسازی اقتصاد آن کاملاً مؤثر بود. بدین ترتیب، علاوه بر افزایش صادرات ترکیه به عراق، پیمانکاران ترک مجدداً وارد بازار عراق شدند؛ هرچند در این دوره خشونت گسترده در عراق و حوادث تروریستی مانع از رشد فزاینده روابط تجاری ـ اقتصادی ترکیه با عراق شد. به همین دلیل، تا همین اواخر فعالیت پیمانکاران ترک در عراق بیشتر به مناطق امن شمال عراق محدود بود و تجارت با دیگر نقاط عراق نیز از طریق این منطقه به انجام می‌رسید؛ اما از اواخر سال 2007 با بهبود نسبی وضعیت امنیتی عراق، پیمانکاران ترک فعالیت خود را در سایر نقاط عراق نیز از سر گرفتند. گفتنی است در حال حاضر بالغ بر 260 شرکت پیمانکار ترک در حدود ششصد پروژه در دست اجرا دارند که از این میزان، بخش قابل توجهی از پروژه‌ها به ارزش یازده میلیارد دلار با موفقیت به انجام رسیده است. این در حالی است که رتبه عراق در بخش پیمانکاری و خدمات‌رسانی خارجی ترکیه در سطح خاورمیانه اول و در کل جهان پنجم می‌باشد.
در واقع، بعد از لغو تحریم‌های سازمان ملل علیه عراق، پیوسته مناسبات اقتصادی بین ترکیه و عراق رو به توسعه بوده است؛ به گونه‌ای که حجم تجارت بین دو کشور در سال 2010 به 25/7 میلیارد دلار و در پایان سال 2011 میلادی به حدود نُه میلیارد دلار رسید. در این بین، هرچند سهم واردات ترکیه از عراق در مقایسه با دیگر شرکای تجاری عراق پایین است، در مقابل، ترکیه نزدیک به 25 درصد از کل واردات عراق را به خود اختصاص داده و در این حوزه در رتبه نخست قرار دارد. در واقع، این موضوع از حضور مقتدرانه ترک‌ها در بازار تجاری ـ اقتصادی عراق حکایت دارد. در حال حاضر، شرکت‌های ترک در روند بازسازی عراق در بسیاری از حوزه‌های عمرانی از مسکن‌سازی گرفته تا ساخت تأسیسات نظامی، جاده‌ها، پل‌ها، سدها، طرح‌های زیربنایی مانند مدارس، امکانات اجتماعی مانند بیمارستان‌ها در عراق، مشغول فعالیتند.
ترک‌ها معتقدند بازسازی عراق از نظر تأمین امنیت عراق و برقراری ثبات و صلح در کل منطقه از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابراین، این امر از اولویت‌های دستگاه دیپلماسی آنکارا محسوب می‌شود. به‌یقین، بازسازی عراق فقط به تحولات حکومتی و سازمان‌یابی سیاسی دولت جدید محدود نمی‌شود و بهبود سطح رفاهی ملت عراق در سایه اصلاحات اقتصادی جزء لاینفک روند بازسازی است و حفظ تمامیت ارضی عراق تا حد زیادی به موفق بودن این روند بستگی دارد.
گفتنی است عراق از منظر جغرافیایی ـ سیاسی با بافت جمعیتی ـ اجتماعی موزائیکی و شکاف‌های متعدد قومی، از پتانسیل بالایی برای انتقال ناامنی و بی‌ثباتی و تنش‌های اجتماعی به مناطق پیرامونی برخوردار است؛ و چون شطرنج ژئوپلیتیکی عراق به‌نوعی گره‌گاه یا تقاطع تعقلات ژئوپلیتیکی ـ ایدئولوژیکی بازیگران منطقه‌ای (کشورهای عربی، ایران، و ترکیه) محسوب می‌شود، اختلافات و درگیری‌های داخلی این کشور می‌تواند موجب تشدید اختلافات در سطح منطقه‌ای باشد. بر این اساس، آنکارا به بازسازی عراق به‌عنوان یک فرصت نگاه می‌کند و سعی دارد با حضور فعال در روند بازسازی اقتصادی عراق، افق‌های ژئوپلیتیکی را در بستر افق‌های ژئواکونومیکی طی کند.
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان مسائل اقتصادی، ترک‌ها با توجه به شاخص‌های ذائقه‌پسند عراقی‌ها وارد بازار عراق شده‌اند؛ اما متأسفانه شواهد حاکی از آن است که در ایران تا کنون مطالعات مفیدی بر روی فرهنگ مصرف عراقی‌ها صورت نگرفته است. بنابراین، برخلاف اشتراکات فرهنگی ـ دینی بین ایران ـ عراق و پتانسیل‌های بالای همکاری برای توسعه مناسبات اقتصادی، از پتانسیل‌های موجود به‌نحو مطلوب برای توسعه مناسبات بازرگانی و اقتصادی استفاده نشده است. در مقابل، ترکیه با برگزاری نمایشگاه‌های بیشتر حضور پررنگ‌تری در عراق دارد و علاوه بر این به‌عنوان شریک اول تجاری عراق و بزرگ‌ترین رقیب تجاری ایران، سرمایه‌‌گذاری‌های هنگفتی در استان‌های مختلف عراق انجام داده است. ترکیه در مقابل یک رایزن بازرگانی ایران در عراق، بیش از ده رایزن بازرگانی در شهرهای مختلف این کشور مستقر کرده و در مقابل فقط یک مرکز تجاری ایران، دوازده مرکز تجاری در عراق برقرار کرده است و علاوه بر این، با پیگیری تجارتی کاملاً مدرن در عراق، از تمام صادرکنندگان خود حمایت می‌کند.
در حال حاضر، ترک‌ها در حوزه صادرات خدمات فنی ـ مهندسی، احداث راه، فرودگاه، نیروگاه، بیمارستان و... پروژه‌های عظیمی را در عراق در دست اجرا دارند. در مقابل، ایران به‌رغم برخورداری از چندین بازارچه و طولانی‌ترین خطوط مرزی با عراق، هنوز نتوانسته است به‌صورت مناسب از پتانسیل‌های موجود برای افزایش صادرات به عراق استفاده نماید. کارشناسان معتقدند پایین بودن کیفیت کالاهای ایرانی و ناتوانی در رقابت با تولیدات مشابه خارجی و عدم حمایت مناسب از سوی دولت و... در این زمینه تأثیرات زیادی داشته است. همچنین به هیچ وجه نمی‌توان نقش کارشکنی‌های نیروهای آمریکایی در عراق در خصوص مناسبات تجاری ـ اقتصادی ایران با عراق را انکار کرد.
از سویی، کاملاً بدیهی است که حضور موفق تجاری ـ اقتصادی ترک‌ها در بازار عراق تا حد زیادی محصول موقعیت ژئوپلیتیکی ترکیه است. ترکیه دروازه دسترسی و پل مواصلاتی کاملاً استراتژیک عراق به‌سوی جهان تولید تکنولوژی و بازارهای مصرف اروپاست. بنابراین، عراق نیز بی‌میل نیست تا با گشودن دروازه‌ها و بازارهای تجاری خود به روی ترک‌ها، نوعی توازن ژئواکونومیک در مناسبات تجاری ـ اقتصادی با ترک‌ها برقرار نماید؛ امری که به‌یقین ماحصل آن، چیزی جز دسترسی آسان‌تر به بازارهای اروپایی نخواهد بود. در مجموع، دورنمای مناسبات آنکارا با عراق نشان می‌دهد ترک‌ها دریچه‌های نفوذ همه‌جانبه و قدرتمند در عراق را در بستر همکاری‌های اقتصادی جست‌وجو می‌کنند و این در حالی است که تاریخ ژئوپلیتیک گواهی می‌دهد انبساط قلمروهای ژئوپلیتیکی بر محور رویکردهای ایدئولوژیکی کاملاً گذرا و ناموفق می‌باشد. گفتنی است در نظام ژئوپلیتیکی کنونی جهان، افسار موفقیت در اختیار کشورهایی است که شالوده همکاری‌های سیاسی ـ فرهنگی (اتحاد استراتژیکی) را بر بستر همکاری‌های اقتصادی شکل داده‌اند.
نظر شما