چشم‌انداز توسعه بندر چابهار در دور جدید تحریم‌های جدید آمریکا برضد ایران

حسام‌الدین حجت‌زاده
22 آبان 97

توسعه بندر چابهار در حاشیه دریای عمان و در مجاورت اقیانوس هند با سرمایه‌گذاری میلیارد دلاری و کمک فنی هند بی‌تردید یکی از مهم‌ترین و درعین‌حال، پرحاشیه‌ترین پروژه‌های توسعه‌ای ایران پس از انقلاب اسلامی به‌شمار می‌رود. چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران است که نه‌فقط به‌لحاظ برخورداری از موقعیت ژئواستراتژیک، بلکه با توجه به ملاحظات متعدد سیاسی، امنیتی و اقتصادی درخصوص توسعه آن، حدود پانزده سال است که خبرساز بوده است. این ملاحظات که بر آینده چابهار و تبدیل آن به یک هاب منطقه‌ای و حتی بندری بین‌المللی در قواره آمستردام، استانبول، مارسی و سیدنی تأثیر مستقیم دارند، عبارت‌اند از:
1.حضور و فعالیت قرارگاه سازندگی خاتم‌الأنبیا، وابسته به سپاه پاسداران به‌عنوان مهم‌ترین پیمانکار ایرانی در توسعه پروژه چابهار و همچنین نقش این بندر در دوران تحریم‌های ضد ایرانی آمریکا این سوال را مطرح می کند که درصورت تداوم حضور و سرمایه‌گذاری هرچند محدود قرارگاه خاتم‌الأنبیا در توسعه چابهار، دولت‌های متخاصم با جمهوری اسلامی، به‌ویژه آمریکا و عربستان سعودی چه واکنشی در برابر آن خواهند داشت.
2.با توجه به سرمایه‌گذاری حدود نه میلیارد دلاری هند در توسعه چابهار و گره خوردن آینده این پروژه با سیاست‌های دولت‌های هند و همچنین با توجه به سابقه ناخوشایند دهلی‌نو درمورد تأثیرپذیری زیاد از فشارهای خارجی درخصوص این طرح، پرسش آن است که بندر چابهار تا چه اندازه از ظرفیت لازم برای کمک به اقتصاد و تجارت ایران در دوران تحریم و پس از آن برخوردار است.
در زمینه ملاحظه و پرسش اول باید گفت که حضور فعال قرارگاه خاتم‌الأنبیا در توسعه چابهار، از سال 1386 و با هدف عملیاتی کردن منویات مقام رهبری در زمینه توسعه سواحل منطقه مکران صورت گرفت. با توجه به کُندی و بدعهدی طرف هندی در اجرای فاز یکِ مجموعه اسکله‌های بندر چابهار، فعالیت این قرارگاه تا حد زیادی آن را جبران کرد و می‌توان گفت که اسکله شهید بهشتی که در دسامبر 2017 (آذر 1396) به دست رئیس‌جمهور ایران افتتاح شد و اکنون در مرحله بهره‌برداری توسط هندی‌هاست، بیشتر حاصل تلاش متخصصان ایرانی و سرمایه‌گذاری‌های سپاه پاسداران است؛ اما نکته اینجاست که مشارکت قرارگاه سازندگی خاتم در توسعه چابهار و نیز در ساخت راه‌آهن چابهار ـ زاهدان که بخشی از پروژه عظیم کریدور بین‌المللی ترانزیت شمال ـ جنوب (NOSTRAC) است به معنای کمک سپاه پاسداران به پیشبرد این طرح است که هند را ازطریق ایران، افغانستان، آسیای مرکزی و قفقاز به روسیه و اروپا متصل می‌کند و می‌تواند هزینه حمل‌ونقل کالا بین هند با این مناطق را حدود چهل درصد کاهش دهد.
دراین‌میان، آمریکایی‌ها واکنش‌های متناقضی درقبال حضور قرارگاه خاتم در پروژه چابهار نشان داده‌اند. دولت ترامپ در سال نخست فعالیت خود، تداوم سرمایه‌گذاری و همکاری هند در پروژه چابهار را به خروج این قرارگاه از آن پروژه منوط دانست؛ اما در ماه‌های اخیر، به‌تدریج از این شرط فاصله گرفت و درنهایت، توسعه بندر چابهار را در معافیت‌های هند از رژیم تحریم‌های ضد ایرانی واشینگتن لحاظ کرد که این به معنای پذیرش تداوم حضور بازوی اقتصادی سپاه در این پروژه نیز هست.
بااین‌حال، سعودی‌ها همچنان به تلاش برای به شکست کشاندن توسعه چابهار توسط هند و قرارگاه سازندگی خاتم ادامه می‌دهند. ریاض در یک سال اخیر، در تحت فشار گذاشتن دهلی‌نو جهت متوقف کردن همکاری‌اش با ایران در مورد چابهار تاحدی موفق عمل کرده و هرچند این توطئه با اعلام هند مبنی‌بر به‌پایان رساندن توسعه این بندر تا سال 2019 فعلاً به‌طور کامل به بار نشسته، با توجه به احتمال جایگزینی تدریجی نفت وارداتی از ایران با نفت عربستان، امارات متحده یا عراق توسط هندی‌ها پس از پایان شش ماه نخست معافیت نفتی دهلی‌نو ازسوی آمریکا، تأثیرپذیری نسبی هند از القائات سعودی در زمینه متوقف کردن همکاری‌هایش با ایران در توسعه بندر چابهار و یا کاستن از آنها نگران‌کننده خواهد بود.
به‌علاوه، ریاض درصدد است در آن سوی مرز ایران و پاکستان به بهانه احداث پالایشگاهی بزرگ در ایالت بلوچستان پاکستان، به پروژه توسعه بندر گوادر کمک کند؛ این به معنای ورود جدی آل سعود به فاز تخریب پروژه توسعه چابهار ازطریق تقویت رقیب آن است. این اقدام همچنین در راستای تلاش‌های این رژیم برای نفوذ در مناطق مرزی سنی‌نشین ایران و پاکستان به‌منظور تقویت جریانات وهابی در دو سوی مرز مشترک، اخلال در امنیت جمهوری اسلامی، و برهم زدن روابط تهران ـ اسلام‌آباد است. در این بخش، تاکنون عربستان موفق شده است با ارائه کمک مالی دوازده میلیارد دلاری به دولت عمران ‌خان، نخست‌وزیر پاکستان، نظر مساعد او، ارتش قدرتمند این کشور و همچنین چین به‌عنوان سرمایه‌گذار اصلی در پروژه گوادر را به حضور در این طرح عظیم جلب نماید.
درمورد ملاحظه و پرسش دوم باید تصریح کرد که شکی نیست چابهار به‌دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و نقشی که توسعه آن در متحول ساختن اقتصاد جنوب آسیا، ایران، افغانستان، آسیای مرکزی و حتی روسیه و اروپا ایفا خواهد کرد، طرحی نیست که دولتی همچون هند یا چین و دیگران بتوانند آن را نادیده بگیرند و به‌راحتی آن را به رقبا واگذار کنند. اصرار پکن در سال‌های اخیر، برای مشارکت در توسعه بندر چابهار و متصل کردن آن به بندر گوادر، با هدف تکمیل کمربند ساحلی مکران ـ که با استقبال ایران و پاکستان و ناخرسندی هند روبه‌رو شده و به‌همین‌دلیل، فقط درحد یک پیشنهاد باقی مانده است ـ آشکارا نشان‌دهنده اهمیت توسعه چابهار است. بنابراین، سرمایه‌گذاری ایران روی توسعه تنها بندر خود در دریای عمان، بالقوه دست این کشور را برای خروج از انزوای موردنظر آمریکا و رقبای متخاصم منطقه‌ای خودش (به‌ویژه عربستان، امارات متحده عربی و رژیم صهیونیستی) بازتر خواهد کرد و صدالبته در جهانی شدن اقتصاد کوچک و نفتی ایران در بلندمدت تأثیرگذار خواهد بود.
ازسوی‌دیگر، با توجه به اجرایی شدن بخش دوم تحریم‌های پولی، تجاری و نفتی آمریکا برضد جمهوری اسلامی در آغاز نوامبر 2018، به‌نظر می‌رسد که ایران با تکمیل و راه‌اندازی برخی فازهای بعدی بندر چابهار و بهره‌برداری از آنها با کمک هند، چین یا هر کشور حاضر به سرمایه‌گذاری در آن می‌تواند ضمن کمک به دور زدن تحریم‌ها، تاحدی آنها را کم‌اثر کند. بااین‌حال، یک مشکل مهم وجود دارد و آن اینکه کشورها برای همکاری در پروژه چابهار ناچار به کسب مجوز از واشینگتن هستند. دولت ترامپ با این توجیه که «توسعه این بندر به توسعه اقتصاد افغانستان کمک می‌کند» به هند و افغانستان اجازه داده است تا مدتی نامعلوم با ایران در این پروژه همکاری داشته باشند؛ اما مشخص نیست آمریکایی‌ها درمورد سایر کشورهای متقاضی مشارکت در توسعه چابهار هم چنین مجوزهایی را صادر کنند، ضمن آنکه ممکن است هر لحظه واشینگتن برای حضور دهلی‌نو و کابل در این طرح یک بازه زمانی تعیین کند و تخطی طرف‌های هندی و افغان از آن را با مجازات سخت پاسخ دهد.
با توجه به آنچه گفته شد، چشم‌انداز توسعه بندر چابهار چندان روشن نیست و ابهامات و «اما و اگر»های متعددی در این زمینه وجود دارد. بنابراین، گذر زمان مشخص خواهد کرد تا چه اندازه می‌توان روی چابهار به‌عنوان یک بندر اثرگذار در اقتصاد و تجارت ایران و منطقه و روابط جمهوری اسلامی با جهان حساب کرد.